كۆيە لە شاڵاوى ئەنفالى چواردا توێژينەوەيەكى مێژوويى زارەكىيە
محتوى المقالة الرئيسي
الملخص
ئەم توێژینەوەیە، تیشک دەخاتە سەر ئەنفالی کۆیە و ناحیە و گوندەکانی، کە حکومەتی عێراق لە ٢٣ شوبات تا ٦ ئەیلولی ساڵی ١٩٨٨ شاڵاوەكانى ئەنفالی بە چەند قۆناغێک بەرامبەر بە گەلى کورد ئەنجامداوە، لە ٣- ٧ ئايارى ١٩٨٨ لە چوارچێوەی شاڵاوى قۆناغی ئەنفالی چواردا، هەمو گوندەکانی قەزای کۆیە بەر شاڵاوى ئەنفال کەوتون و لەگەڵ زەوی تەختکراون، هەندێک لە دانیشتوانی گوندەکانی (کڵێسە، گۆمەشین، کانی ڕەش)خەڵکەکەی لە گوندەکانی خۆیان دەستگیرکراون و کەوتونەتە بەرشاڵاوى ئەنفال، لە چوارچێوەی ئەنفالی کۆیە تاکە بەرگريی هێزی پێشمەرگە لە شەڕی چیای سیتەغار بووە، کە نۆ پێشمەرگە کوژاون، لە ڕۆژی 9ئايارى 1988يشدا کۆیە وەک یەکەمین شار لە کوردستان بەر شاڵاوى ئەنفال کەوتووە، خەڵکێکی زۆری هەمو گوندەکان کە پێشتر ڕویان لە شارەكە کردووە، لە ئەنجامی پشکنینی گەڕەکەکانی کۆیە و ماڵی سەرۆك جاشەكان دەستگیركراون، کە ئەو ڕۆژە بە ڕۆژی ڕەشبگیریيەکەی ئەنفال لە کۆیە ناسراوە، ئەنفالکراوانی سنوری کۆیە لە چەند وێستگەیەک کۆکراونەتەوە، پاشان بردراون بۆ تۆبزاوای کەرکوک و لەوێشەوە ڕەوانەی نوگرە سەلمان کراون، لە ئەنجامی ئەنفالی سنوری کۆیە ٨٥١ کەس بێ سەر و شوێن کراون ، بەوهۆیەوە کێشەیەکی زۆری ئابوريی، کۆمەڵایەتی، دەرونی بۆ کەسوکاری ئەنفالکراوان دروستبووە، کە تا ئێستاش کاریگەریيەکانی هەرماون.
التنزيلات
تفاصيل المقالة
هذا العمل مرخص بموجب Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
المراجع
بچکۆل:عەلى (٢٠١٨) سەختەڕێ لە چەمى ڕێزانەوە تا ترۆپک، چاپى يەکەم، سلێمانى، چاپخانەى کارۆ.
حەمەدەمين: هاشم ياسين (٢٠١٩) ئاکامە جوگرافييەکانى پڕۆسەى جينۆسايدى گەلى کورد ئەنفالى چوار وەک نموونە، گۆڤارى زانکۆى دهۆک، پەربەندا ٢٢، ژمارە (١) ژمارەيەکى تايبەت، سەنتەرى لێکۆڵينەوە و جينۆسايدى زانکۆى دهۆک دەرى کردووە.
ڕێبوار: هاوراز (٢٠١٢) چەند دێرێک لەسەر ئەنفال و کميابارانى گۆپتەپە، گۆڤارى ئەنفالستان، ژمارە ٨ ، ساڵنامەيەکى تايبەتە بە ئەنفال و جينۆسايد.
رەسوڵ: شۆرش حاجى، (٢٠٠٣)، ئەنفال و کورد و دوڵەتى عێراق، چاپى دووەم، سلێمانى، چاپخانەى شڤان.
رەشيد: هێمن کاميل (٢٠٠٩) ئەنفالى چوار و کاريگەرييە کۆمەڵايەتيەکانى لە سەر گەنجى کەس و کارى ئەنفال، گۆڤارى هەشتا و هەشت، وەرزە گۆڤارێکى ڕووناکبيريە تايبەتە بە جينۆسايدى گەلى کوردستان، ژمارە (١١)، سلێمانى، چاپخانە و ئۆفيسى کوردستان.
ساڵح: عومەر هەمزە(٢٠١١) پشدەر لە سەردەمى ئەنفالدا، بێ شوێن و ناوى چاپخانە.
سلێمان: تەها (٢٠١٥) مێژووى قۆناغەکانى شاڵاوەکانى تاوانى ئەنفال، گۆڤارى جينۆسايد، ژمارە (١)، گۆڤارێکى ساڵانەيە، دەزگاى لێکۆڵينەوە بۆ جينۆسايد و ئەنفال دەريدەکات.
سەرکانى: خەليل، (٢٠٠٩) ئەنفال لە يادەورى پێشمەرگەيەکدا، چاپى يەکەم، سلێمانى، چاپخانەى گەنج، لە بڵاوکراوەى پێشمەرگە دێرينەکانى کوردستان.
سەيد عومەر: چاپووک (٢٠٢٠)، نامەکان ديرۆکن، چاپى يەکەم، چاپخانەى حەمدى، سلێمانى.
سەيدبرايم: رەهبەر (٢٠٠٨) سايەى هەيبەسوڵتان، چاپى يەکەم، سلێمانى، چاپخانەيى بينايى.
عەبدوڵا:هێمن (٢٠١٣) هەگبەى خەمەکانى قەڵاسێوکە، چاپى يەکەم، سلێمانى، چاپخانەى کەمال.
عەبدە: زەمان،(٢٠١٠)، مەرگەساتى ئەنفال، بەرگى يەکەم، چاپى يەکەم، هەولێر، چاپخانەى منارە.
فەرهاد:لەتيف (٢٠١٧) مێژووى کيميا بارانکردن و ئەنفالکردنى گۆپتەپە، چاپى يەکەم، سلێمانى، لە بڵاوکراوەکانى ئەکاديمياى بەدرخان بۆ توێژينەوەى ڕۆژنامەوانى و کلتوور.
فەرەج: فاتيح فەرەج (٢٠١٢) جەلەمۆرد لە ئامێزى خوادا، چاپى يەکەم، سلێمانى، چاپخانەى کارۆ.
کانى پانکەيى : عوسمان (٢٠٠٠) لە يادى شەهيدە بەرزەکانى ئەنفالى (٤) دەشى کۆيەدا، گۆڤارى شەهيد، ژمارە (١٠)، گۆڤارێکە بنکەى ڕۆشنبيرى شەهيد ڕێباز دەريدەکات.
کوردە: ئەحمەد (٢٠٠٩) بيرەوەرى ڕۆژانى سەختى خەبات، چاپى يەکەم، کۆيە، چاپخانەى سەيد برايم.
محەمەد: سيروان (٢٠٠٤) دەشتى کۆيە و تراجيديا گەورەکانى کارەساتى ئەنفال، گۆڤارى ئەنفال ژمارە (٥) گۆڤارێکى لێکۆڵينەوە و دۆکيومێنتى يە، وەزارەتى مافى مرۆڤ و ئاوارە و ئەنفال دەريدەکات.
محەمەد: عەلى مەحمود (٢٠١٣) ئەنفالى چوارم چۆن بينى؟ جينۆسايدى کورد لە خەزێنەى K24، ئامادەکردنى: مومتاز حەيدەرى، چاپى يەکەم، هەولێر، چاپخانەى ڕۆژهەڵات.
محەمەد:عومەر (٢٠٢١) گەشتەکانى ئەنفالستان، بەرگى دووەم، چاپى يەکەم، سلێمانى، چاپخانەى سەردەم.
منظمة حقوق الانسان / شرق الاوسط (2003) جريمة العراق فى الابادة الجماعية، حملة الانفال ضد الکرد. ترجمة: جمال ميرزا عزيز، الطبعة الاولى، السليمانية، مطبعة وزارة الزراعة و الري.
مەلاڕەسوڵ: زامدار ئەحمەد (٢٠٠٩) ناحيەى ئاشتى و گوندەکانى، چاپى يەکەم، هەولێر ـ چاپخانەى ڕۆژهەڵات.
مەلاشاخى: ابوبکر محمد حاجى (٢٠٠١) ئەنفالى خالخاڵان (ئەنفالى چوار)، چاپى دووەم، سلێمانى، چاپخانەى کارۆخ.
هيومان رايتس وۆچ؛ ميدڵ ئيست وۆچ (٢٠١٣) جينۆسايد لە عێراق، پەلامارى ئەنفال بۆ سەر کورد، وەرگێرانى: محەمەد حمەصالح تۆفيق، چاپى سێيەم، سلێمانى، چاپخانەى کەمال.
هەمەوەندى: يادگار عبدالله على (٢٠٠٨)، ڕەهەندە سياسيەکانى پڕۆسەى ئەنفال لە هەرێمى کوردستانى عێراقدا، لێکۆڵينەوەيەکە لە جوگرفياى سياسى، پێشکەش بە کۆليژى زانستە مرۆڤايەتيەکانى زانکۆى کۆيە کراوە، بە مەبەستى بەدەستهێنانى بڕوانامەى ماستەر، توێژينەوەيەکى بڵاو نەکراوەيە.
هەنارەيي: ئيسماعيل (٢٠١٦) تاقانەکانى جينۆسايد لە کوردستان، چاپى يەکەم، هەولێر، چاپخانەى ڕۆکسانا.
ئۆمەرگومبەتى:ئيدريس (٢٠١٣) ئەنفالى زێى بچووک، چاپى يەکەم، سلێمانى، چاپخانەى کەمال.
ئيلنجاغى: ئاراس (٢٠١٤) زێودەر، چاپى يەکەم، سلێمانى، چاپخانەى ياد.
ئيلنجاغى:ئاراس (٢٠٠٧) تەق تەق پەلکە زێڕينەى کەنار زێى بچووک، چاپى يەکەم، سلێمانى، چاپخانەى ياد.
ئەحمەد: دڵشاد (٢٠٢١) گوندى تەکەڵتوو ـ ناحيەى تەقتەق، لەم چيايە لوتى داگيرکەرى بەعس شکا، گوندستانى نوێ، پاشکۆى ڕۆژنامەى کوردستانى نوێ، ژمارە (٨٣٥٢)،٥/٥/٢٠٢١.
المدعى صابر رسول وەسمان ٨/٧/١٩٨٩ بڵاونەکراوە.
المدعى جمعە حمد غفور: ٨/٧/١٩٨٩ بڵاونەکراوە.
قيادة قوات حماية النفط الارکان العامة الاستخبارات،19/5/1988 بڵاوکراوە.
منظومة استخبارات المنتقة الشمالية، تقرير 18/5/1988 بڵاوکراوە.
چاوپێکەوتنەکان
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (حسێن عەلى ئەحمەد) لە ١٦/٣/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (عبدالرحمن عبداللـه صالح) لە ١٦/٣/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (فۆاد قادر احمد) لە ٢٧/٣/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (پشتيوان صديق حمد) لە ٢٧/٣/٢٠٢٢)
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (رەمەزان حەمەد حەبيب) لە٢٧/٣/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (سەرکەوت صابر حمد) لە ٢٨/٣/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (اکرم عولا رسوڵ) لە ١/٤/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (نەسرين ئەحمەد صالح ) لە ٢/٤/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (حسنى صابر ڕەسوڵ) لە ٤/٤/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ ( بەهرام عەزيز محەمەد) لە ٤/٤/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (عوسمان حەمەد اسماعيل) لە ٥/٤/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (هەوار قادر نامق) لە ٥/٤/ ٢٠٠٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (هێمن محمد صاح) ٦/٤/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (بەديعە سوارە صادق) لە ١١/٤/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (على عبداللـه حمد) لە ١٤/٤/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (على عبداللـه حمد) لە ١٤/٤/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (کامەران جەمال حەسەن) لە ١٥/٤/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (عومەر عوڵا فقى محەمەد) لە ١٥/٤/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (اسماعيل ئەحمەد شەفيع) لە ٢٥/٤/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (خاتون صابر سعيد) لە ٥/٥/٢٠٢٢).
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (ئەکرەم ئەحمەد حەمەدەمين) لە ٨/٥/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (عەدالەت ڕەفعەت عبداللـە) ١١/٥/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ ( نەسرەدين سەلام سەعيد) ١٤/٥/٢٠٢٢111
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (مەحمود ڕەسوڵ حەمەدەمين) لە ١٧/٥/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (عەلى ئەحمەد ڕەسوڵ) لە ٢١/٥/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (ئەسوەد فتاح کريم) لە ٢٦/٥/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (تاريق شەفيق کەريم) لە ٢٨/٥/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (کاکە عەزيز مەحمود) لە ٣١/٥/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (جەعفەر کاکل ئۆمەر) لە ٣١/٥/٢٠٢٢
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ ( کاکل حمە عەلى حەمە شەريف) لە ٣١/٥/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (عەتا محەمەد ئەمين) لە ١٨/٦/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (حاکم صالح کڵێسەيى ) لە ١٩/٦/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (نجم رضا محەمەد) لە ٢٤/٦/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (عارف محەمەد عارف) لە ٢٤/٦/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (جەمال فتح اللـه تەيب) لە ٢٩/٦/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (جواد مەلا حەمەدەمين چۆمحەيدەرى( لە ١٨/٧/٢٠٢٢.
چاوپێکەوتنى توێژەر لەگەڵ (بێستون عثمان عمر مام يەحيا) لە ٢١/٧/٢٠٢٢.