جهود الملوك الساسانيين لاستعادة السلطة المركزية ٤٨٨-٥٧٩م: توێژینەوەیەکی مێژوییی ڕەخنەیییە

کامەران محەمەد جەلال; نەورۆز حەمە عەلی; مژدە ئەکرەم ئەبوبەکر

doi:10.14500/kujhss.v8n2y2025.pp389-396

توێژەران

کامەران محەمەد جەلال بەشی مێژوو، فاکەڵتی پەروەردە، زانکۆی کۆیە، هەرێمی کوردستان، عێراق https://orcid.org/0000-0001-7485-0575
نەورۆز حەمە عەلی بەشی مێژوو، فاکەڵتی پەروەردە، زانکۆی کۆیە، هەرێمی کوردستان، عێراق https://orcid.org/0009-0009-4327-3440
مژدە ئەکرەم ئەبوبەکر بەشی مێژوو، فاکەڵتی پەروەردە، زانکۆی کۆیە، هەرێمی کوردستان، عێراق https://orcid.org/0009-0008-1490-7435

:

https://doi.org/10.14500/kujhss.v8n2y2025.pp389-396

:

دەوڵەتی ساسانی،" ; (هێڵکە خه‌سره‌و ئەوشیروان،" ; (هێڵکە قوباد،" ; (هێڵکە دەستەڵاتی ناوەندی،" ; (هێڵکە دادپەروەری

پوختە

ئەم توێژینەوەیە کە بە ناونیشانی (هه‌وڵه‌كانی پاشایانی ساسانی بۆ گێڕانه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندی٤٨٨-٥٧٩ز) توێژینەوەیەکی رەخنەییە لە بارەی هەوڵەکانی قوباد و خه‌سره‌و ئەنوشیروان پاشای ساسانی، یەکێکە لە روداو وسەردەمە زۆر گرنگەکانی مێژووی سیاسی و شارستانیی ساسانی، بەوەی ڕووداوەكانی تاراددەیەک زانیاری لە بارەوە بەردەستن، ئەگەر چی زیاتر لەسەردەمانێکی دواترەوە لە لایەن مێژوونوسانی سەردەمی ئیسلامییەوە نوسراوەتەوە، بەڵام پێدەچێت سودیان لەسەرچاوەی ساسانی بینیبێت، لە کۆتاییەکانی سەدەی پێنجەمی زایینیدا دەوڵەتی ساسانی رووبە رووی چەندین قەیرانی ئابوری و سیاسی وسەربازی بووەوە، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی کە دەستەڵاتی شاهانە کە لەسەر بنەمای ناوەندێتی بنیاد نرابوو بەرەو لاوازی بچێت و تەنانەت خانەدانە گەورەکانی وڵات جومگە سەرەکییەکانی دەوڵەت کە خۆی لە سوپاو گەنجینەی دەوڵەتدا دەبینییەوە، بگرنە دەست، ئەوەش وایکرد بۆ ماوەیەک دەوڵەت لەلایەن ئەوانەوە هەڵسوڕێت، لەبەرانبەردا پاشایانی ساسانی هەوڵیان دەدا ئەو هەژمونە بۆخۆیان بگێڕنەوە، بەوپێیەی کە دەستەڵاتی شەرعی بەوان راسپێردراوە. لەبەر ئەوەی مێژوونوسە ئیسلامییەکان زانیارییەکانیان لەسەرچاوەی ساسانی و بەتایبەت لە ژێر کاریگەری زەردەشتی نوسراوەتەوە، بۆیە لە بارەی هەندێک بابەتی وەک مەسەلەی پاڵپشتیکردنی مەزدەکی لەلایەن قوبادەوە (٤٨٨-٤٩٣ و ٤٩٨-٥٣١ز) بە کاری دەرچوون لە ئایین و پشێوی لەقەڵەم بدرێت، چاکسازییەکانی دوای ئەو لەلایەن خەسرەو (٥٣١-٥٧٩ز)، کە زیندوو کەرەوەی بنەما ئایینی و کۆمەڵاتییەکانی دەولەتی ساسانی بوو، پێدەچێت پێداهەڵدانی بۆ ئەم پاشاو بە پشێوی ناوبردنی جوڵانەوەی مەزدەکی، هۆکار بوو بێت بۆ ئەوەی لەیەک گۆشە نیگاوە سەیرکرابێت و کۆی کارەکانی بە دادوەرانە پێشاندرابێتن، بۆیە ئەم توێژینەوەیە هەوڵدەدات کە رەخنەگرانە شیکردنەوەی بۆ بکات، لەمەشدا بە توێژینەوەی ئەم بابەتە بە شێوازێکی رەخنەیی دەگەینە ئەوەی کە ئامانجی تری چاکسازییەکانی ئەم پاشایانە بەهێزکردنەوەی دەستەڵاتی ناوەندی بوو بێت لەپاڵ ئەوەوە سودی بۆ گشتیش هەبوو بێت، کە ئەوەش هەر بە سودی ئەو دەستەڵاتە گەڕاوەتەوە.

Downloads

Download data is not yet available.

ژیاننامەی توێژەر

کامەران محەمەد جەلال , بەشی مێژوو، فاکەڵتی پەروەردە، زانکۆی کۆیە، هەرێمی کوردستان، عێراق

Kameran M. Jalal is a Lecturer at the Department of History, Faculty of Education, Koya University. He got the B.Sc. degree in History, the M.Sc. degree in Ancient History of Kurdistan and the Ph.D. degree in Srtuggle of Sassanid and Roman Empire in Upper Mesopotamia. His research interests are in Ancient And Classic History of Kurdistan , Late Antiquity, Partian and Sassanid Culture. Dr. Kameran Mohammed Jalal is a Section Editer of History in KUJHSS.

سەرچاوەکان

ابن الأثیر، أبی الحسن بن ابی كرم محمد بن عبدالكریم الجزری (ت ٦٣٠هـ١٢٣٢م)، (٢٠٠٤) الکامل في التاریخ، المجلد الأول، دار أحیاء التراث العربي، بیروت.

الأصفهاني، أبو حمزة (دون تاریخ) تاريخ سني ملوك الأرض والانبياء عليهم السلام. (دون مکان)

باقر، تەها (٢٠١٨) سەرەتایەک بۆ مێژووی شارستانییە دێرینەکان،و :،عوسمان عەزیز عەلاف،کەماڵ نوری مەعروف، بەرگی دووەم، چاپخانەی تاران، لە بڵاوکراوەکانی جمال عيرفان، سلێمانی.

الثعالبي، ابو منصور عبدالملك بن محمد بن اسماعیل (ت/ ٤٢٩ هـ /١٠٣٧م)، (١٩٦٣)، غرر أخبار ملوك فارسی وسیرهم، باهتمام زوتنبرك، باریس.

الدینوری، ٲبوحنیفة احمد بن داود (ت٢٨٤هـ/٨٩٤م) (١٩٧٠) الأخبار الطوال، قدم له ووثق نصوصـة وضـح حواشییة، عصـام محمد الحاج علی، منشورات محمد علی بیضـون، دار الكتب العلمیة، بیروت.

الجاف، حسن کریم (۲۰۰۸) الوجیز في تأریخ ایران دراسة في التأریخ السیاسي من التأریخ ،الأسطوري الی نهایة الطاهریین، الجزء الأول، الطبعة الثانیة، مطبعة ٲراس ،ٲربیل .

جلال، کامران محمد (٢٠١٥) ململانێی دەستەڵات لە دەوڵەتی ساسانیدا (٢٢٤-٥٧٩)، گۆڤاری زانکۆی راپەڕین، بەرگی دوو، ژمارە ٤.

به‌هزادی، ڕوقیه‌ (٢٠١١) ئاریایی و نا ئاریاییه‌كان له‌ڕوانگه‌ی كۆنی مێژوودا، و: فه‌رهاد خۆشناو، چاپخانه‌ی رۆژهه‌لات، هه‌ولێر.

خنجى، امير حسن (١٣٩٢ هـ.. ش) تاريخ ايران زمين از دورترين دوران تا سال 628 ميلادى.

زنجاني، محمود (١٣٨٠ هـ.ش) تاريخ تمدن (ايران باستان)، ج2، آشتيانه كتاب، تهران.

الشواني، شادان ٲكبر ٲنور، (٢٠١٦) الصراعات الداخلیة وٲثرها في سقوط الدولة الساسانییة، رسالة ماجستیر، جامعة تكریت.

برشریعتي، بروانة (٢٠٢٠) اضمحلال الإمبراطورية الساسانیة وسقوطها (التحالف الساسانی-الفرثی والفتح العربی لإیران، تر: أنیس عبدالخالق محمود، قطر، المرکز العربی للأبحاث.

العابد، موفید رائف محمود (٢٠١٤) مێژووی دەوڵەتی ساسانی، و: عبدالله گەرمیانی، چاپی دووەم، چاپخانەی چوارچرا، سلێمانی.

عرب، حسنعلی؛ صادقی ، حسین (١٣٩٢هـ.ش) برآورد درآمدهای مالیاتی دولت ساسانی، پژوهش نامه تاریخ، سال هشتم، شماره سی و دو،م.

الطبري، ابی جعفر محمد جریر ( ت/ ۳۱۰هـ)، (١٩٩٧)، تأریخ الامم والملوك، الجزء الثاني، دارالكتب العلمیه‌، بیروت.

الطوسي، نضام الملك (٤٠٨-٤٨٥ هـ)، (٢٠١٢) سير الملوك سیاست نامە، ترجمة: یوسف بكار، عمان-لأردن، مطبعە السفیر.

فراى، ر (١٣٨٣ هـ.ش) تاريخ سياسي ايران در دورەى ساسانيان، در: تاريخ ايران از سلوكيان تا فروباشى دولت ساسانيان، تهران، ج3، ق1.

کریستێسێن، ئارتوور،(٢٠٠٦ز) ئێرانی سەردەمی ساسانیەکان، وەرگێر، وریا قانع،پاپخانەی شڤان،سلێمانی.

الكعبی، نصیر (٢٠٢٠) تاریخ الدولة الساسانیة، بیروت، الناشر المركز لأكادیمی للأبحاث.

کەلسومە، جەمیل (٢٠١٨) مێژووی کۆنی رۆژهەڵاتی نزیک، عێراق ،ئێران، وڵاتی شام، چاپی سێیەم، نوسینگەی تەفسیر، هەولێر.

مجید، كامران محمد جلال (٢٠١٠) الصراع الساسانی الرومانی علی ٲرض الرافیدین العلیا، ٲطروحة دكتورا، جامعة السلیمانیة.

مسکویە، ٲبی علی احمد بن یعقوب (ت٤٢١ هـ -١٠٣٠م)، (٢٠٠٣) تجارب الآمم وتعاقب الهمم، تحقيق سید كسروی حسن ، دارالكتب العلمیة، بیروت.

المقدسي، مطهر بن طاهر (ت/٨٥٤ هـ -١٤٤١م)، (٢٠١٠) البدء والتأریخ، نشره وعلق علیه، كلیمات هوار، قدم لهذه الطبعة، محمود اسماعیل، الطبعة الثانیة، مطابع الهیئة المصریة العامة، القاهرة.

نراقی، حەسەن (٢٠١٤) پوختەی مێژووی ئێران لە ئاریایەکانەوە تاکۆتایی هاتنی زنجیرە پاشایەتی پەهلەوی، وەرگێر: شەهرام عەبدوڵا، چاپخانەی موکریان، هەولێر.

اليعقوبي، احمد بن اسحاق بن حعفر (١٩٩٩) تاريخ العقوبي، علق عليه ووضع له حواشيه، خليل المنصور، ج1، دارالكيب العلمية، بيروت.

Alessandro, Bausani (1962) The Persians from the earliest days to the twentieth century, trans. from the Italian by: J. B. Bonne, weatherbys printers G. c. Sansoni, Florence.

Daryaee, Touraj (2009) Sasanian Persia- The Rise and Fall of an Empire, I.B.Tauris, London.

Frye, R, N (1983) Sassanian political history ,in , The Cambridge History of Iran- Iran history From Seleukid to Sasanian, III, part I, E. yarshater (ed) (216-280), trans. H. Anoshe, Amirkabir, Tehran.

Gharles, Oman (1949) The Dark Ages (476-918), 6 the D, London.

Ghrishman, Roman (1954)Iran from the earliest time to Islamic Conquest, London.

Glenn E, Curtis and Eric hooglund (2008) Iran a country study , 5thed ,U office, washington.

Jacob, Jeena,(2020) formation of Empires , Centre for D historical studies, Jawahral Nehru university,New Delhi,n.d.

Jalal Majeed, K. M. . and Hussien, M. O. (2025) “Kharaj At the End of The Sassanid Era and The Beginnings of Islam: A comparative study”, KOYA UNIVERSITY JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES, 8(1), pp. 147–155.

doi:https://doi.org/10.14500/kujhss.v8n1y2025.pp147-155

P'arpec'i', Ghazar (1985) History of the Armenians, Tr, from classic Armenian; Robert Bedrosian, (New York, part.3.

Parvanesh Pourshariati (2008) decline and fall of the Sasanian Empire,the Sassanian -Parthian Confeders and the Arab Conquest of Iran,I,B.Tauris Colt, london.

Stylite, Joshua (1882)The Chronicle of Joshua Stylite, Book X, Tr. & Note. By: W. Wright, Cambridge.

Zeev, Rubin (1995) The Reformas of khusrow Anushirwan, in A veril cameron and lawrencel .Conrad(eds) The Byzantine and Early Islamic Near East lll, states, Resources and Armies, princetion.