دامه‌زراوه سه‌ربازییه‌كانی ده‌وڵه‌تی عوسمانی له شاری كۆیه (1850-1918) لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی مێژووییی به‌ڵگه‌نامه‌یییه
محتوى المقالة الرئيسي
الملخص
ئه‌م توێژینه‌وه‌یه باس له بارودۆخی سه‌ربازیی شاری كۆیه دەکات، له ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مەوە تا كۆتایی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی، لەدوای نه‌مانی ده‌سه‌ڵاتی میرنشینه کوردییەكان، شاری كۆیه به شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ كه‌وته ژێر ده‌سه‌ڵاتی عوسمانییه‌كان، بێگومان دوای ئه‌وه‌ی عوسمانییه‌كان له شاره‌كەەدا جێگیر بوون، هه‌وڵیان دا پێگه‌ی ده‌سه‌ڵاتیان له‌م شاره‌دا به‌هێز بكه‌ن، بۆیه چه‌ند تیپێكی سه‌ربازییان تێدا جێگیر كرد، بەمەش ڕاستەوخۆ کاریگەریان بەسەر بارودۆخی گشتیی شاره‌كه‌دا هەبووە، له ڕووی سیاسیه‌وه وا ده‌رده‌كه‌وێت ئه‌م شاره له دوای کۆتاییهاتنی ده‌سه‌ڵاتی بابانه‌كان، ئه‌و پێگه گرنگه‌ی پێشووتری نه‌ما، هەروەها هه‌ریه‌ك له‌و هێزه سه‌ربازییانەی بۆ شارەکە هاتبوون، خۆیان به پارێزه‌ری شاره‌كه داده‌نا و دەستیان دەخستە نێو کاروبارەکەی، له كاتێكدا ئه‌و شاره بۆ پاراستنی پێویستی به‌و هه‌موو هێزه نه‌بوو، ئەوان ته‌نیا وه‌ك بارگرانییه‌ك بوون لەسه‌ر شاره‌كه، بوونی ئەم هێزانە وایكرد، شارەکە له‌ڕووی سه‌ربازییه‌وه بۆ عوسمانییەکان ڕۆڵێكی گرنگ له ناوچه‌كه‌دا بگێڕێت، به‌تایبه‌تی له چوارچێوه‌ی هەوڵی عوسمانییەکان بۆ سەپاندنی سه‌قامگیریی سەربازی و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی هه‌ڕه‌شه‌ی ده‌ره‌كی و مه‌ترسییه ناوخۆیییه‌كان. له ڕاستیدا ئه‌م توێژینه‌وه‌یه هه‌وڵێكه بۆ دیاریكردنی قه‌باره‌ی هێزه سه‌ربازییه‌كانی ده‌وڵه‌تی عوسمانی له شاری كۆیه و پاشان ده‌رخستنی هۆكاری هێنانی ئه‌و هه‌موو هێزه و ئینجا كاریگه‌ریان له‌سه‌ر بارودۆخی شار و ئەو ڕۆڵەی گێڕایان لە هاوسەنگیی هێز لە شارەکەو لە دەوروبەریدا. تێگەیشتن لەم بارودۆخە سەربازییە ئاسان نەبوو، ئەگەر لە توێژینەوەکەداڕاستەوخۆ نەچووباینەوە سەر به‌ڵگه‌نامه عوسمانییەكان و به‌تایبه‌تی به دواداچوونی ساڵنامه‌كانی عوسمانی كه به‌وردی ڕوداوه‌كانیان تۆمار كردووه؛ هەر لە هاتنی سوپاکان و ئەو ئەرکانەی پێیان سپێردرا بوو و چۆنیەتی ڕۆڵگێڕانیان لە شاری کۆیە.
التنزيلات
تفاصيل المقالة
هذا العمل مرخص بموجب Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
المراجع
احمد، سامان حسين.2019،كۆیه له روانگه‌ی به‌رهه‌می گه‌ریده و مسیۆنه‌ریو دیپلۆماته بیانییه‌كان له‌سه‌ره‌تای نۆزدهه‌وه تا ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی بیسته‌م، كۆنفراسی نێوده‌وڵه‌تی كۆیه له ڕه‌وتی شارستانییه‌تدا،ژ:18، گۆڤاری زانكۆی كۆیه،چاپخانه‌ی شه‌هاب، هه‌ولێر.
برادۆستی: زێدان.2009،قشڵه‌ی كۆیه و قه‌ڵای كۆیه،ئینسسكلۆپیدیای هه‌ولێر،ج2، ده‌زگاو چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ی به‌درخان،چاپخانه‌ی گالۆری، لوبنان.
جه‌لی زاده:نه‌جیبه‌خان.2009،مێژووی شاری كۆیه،سه‌نته‌رو لێكۆڵینه‌وه‌ی په‌خشی كۆیه،چاپخانه‌ی شه‌هاب، هه‌ولێر.
جه‌مال توتمه‌یی و ئه‌مین بێتواتی:محه‌مه‌د و به‌ختیار محه‌مه‌د،2022، گرانی گه‌وره له كوردستاندا(1914-1918)، چ2،ناوه‌ندی ئاوێر بۆ چاپ و بڵاوكردنه‌وه، هه‌ولێر.
جه‌نگی:هیوا شێخ.2019،به‌ڵگه‌نامه‌كانی كۆیسنجاق له ئه‌رشیفی عوسمانیدا،ب1،ئاماده‌كار:سادات ئه‌رگڵو،چاپخانه‌ی په‌نجه‌ره،تاران.
حاجی، كامه‌ران محه‌مه‌د.2011، كوردستانی عوسمانی له ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م تا ساڵی 1918_لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی مێژووییه، ژ:19، گۆڤاری ئه‌كادیمیای كوردی، هه‌ولێر.
حه‌وێزی:تاهیرئه‌حمه‌د.1962،مێژووی شاری كۆیه-یان كۆیسنجق،به‌رگی یه‌كه‌م،چاپخانه‌ی الوفا، به‌غدا.
حویزی: :طهار احمد.1984، مێژووی كۆیه، به‌رگی:2 ،چاپخانه‌ی نمیر،به‌غداد.
خۆشناو:هێمن عومه‌ر.2018، شه‌قڵاوه‌و خۆشناو له به‌ڵگه‌نامه‌كانی عوسمانیدا،ب1،چاپخانه‌ی كاردۆ،سلێمانی.
ده‌باغ: فه‌یسه‌ڵ.2009،كۆیه له ساڵنامه‌كانی ویلایه‌تی موسڵدا،ئینسكلۆپیدیای هه‌ولێر.ب3،چ1،چاپخانی گرین گالۆری، لوبنان.
ره‌حمان:ئاشتی.2018، ب:6،كۆی سانجه‌ق له به‌ڵگه‌نامه‌كانی عوسمانیدا 1268-1338كۆچی/ 1852-1920زاینی، ئاماده‌وپێشكه‌شكردنی:نه‌وزاد یه‌حیا باجگر،بڵاوكراوه‌ی زانكۆی جیهان خانه‌ی ئه‌رشیف و به‌ڵگه‌نامه‌كان،هه‌ولێر.
ره‌حمان:ئاشتی.2021،كه‌ركوك له به‌ڵگه‌نامه‌كانی عوسمانیدا(1113-1327ك/ 1702-1918ز)، به‌رگی:11- 12،ئاماده‌وپێشكه‌شكردنی:نه‌وزاد یه‌حیا باجگر،بڵاوكراوه‌ی زانكۆی جیهان خانه‌ی ئه‌رشیف و به‌ڵگه‌نامه‌كان،هه‌ولێر.
زه‌كی به‌گ:محه‌مه‌د ئه‌مین.2006،تاریخی سلێمانی وه وڵاتی،چ2،ب3،بنكه‌ی ژین،سلێمانی
زه‌یدی: موفید.2015، ئینسكلۆپیدیای مێژووی ئیسلامی سه‌رده‌می عوسمانیه‌كان(1516-1916ز)،وه:به‌ختیار عه‌زیز ئه‌حمه‌د ،چاپه‌مه‌نی چوار چرا،سلێمانی.
سه‌رگه‌ینێڵی وئه‌وانی تر: لوقمان عوسمان و حه‌یده‌ر عه‌بدوڵا و هاوژین كاكه‌م و شوان شێرزاد. 2013، پێنج توێژینه‌وه له‌سه‌ر گونده‌كانی ناحیه‌ی بالیسان و ده‌وروبه‌ری،چاپخانه‌ب شه‌هاب، هه‌ولیر.
شوانی: ئاكۆ عبدالكریم.2002، شاری سلێمانی 1918-1932، چاپخانه‌ی زانست ، سلێمانی.
عه‌بدوڵڵا:ئیناس سه‌عدی.2021، مێژووی نوێی عێراق 1258-1918،وه: مه‌حمود هۆمه‌ر باوزێ، كه‌یوان ئازاد ئه‌نوه‌ر پێداچوونه‌وه و پێشه‌كی بۆ داناوه،ناوه‌ندی رۆشنبیری ئاوێر، هه‌ولێر.
مارف:عومه‌ر ئیسماعیل.2017،ئه‌حمه‌د پاشا دوا فه‌رمانڕه‌وای میرنشینی بابان 1838-1847)،چ1، به‌رێوه‌به‌رایه‌تی كتێبخانه گشتیه‌كان، سلێمانی.
موكریانی: حوسێن حوزنی.2007،سه‌رجه‌م به‌رهه‌می-مێژووی دوو ساڵه‌ی كوردستانی جنووبی،به‌سه‌رپه‌رشتی كوردستان موكریانی، ب2،بڵاوكراوه‌ی ده‌زگای ئاراس،هه‌ولێر.
ئه‌حمه‌د:بژار عوسمان.2019،كۆیه له به‌ڵگه‌نامه‌كانی عوسمانیدا،پێداچونه‌وه:ده‌ریا جه‌مال حه‌وێزی،ناوه‌ندی سارا، سلێمانی.
ئه‌سكه‌نده‌ر:سه‌عد به‌شیر.2004،سه‌رهه‌ڵدان و ڕوخانی سیسته‌می میرنشینی له كوردستان،وه:جه‌وهه‌ر كرمانج،چ1،چاپخانه‌ی داناز،سلێمانی
ئه‌مین:نه‌وشێروان مسته‌فا،1998،میرایه‌تی بابان له نێوان به‌رداشی ڕۆم و عه‌جه‌مدا،چاپخانه‌ی خاك،سلێمانی.
الأرحیم: فيصل محمد.1975:تطور العراق تحت حكم الاتحاديين1908-1914، الموصل.
الدمولوجی: صديق. 1999،إمارة بهادينان الكردية أو إمارة العمادية، ط2،مطبعة وزارة التربية، أربيل.
رؤوف:عماد عبدالسلام.2021،مراكز الإدارة والأسر الحاكمة في العراق القرون المتأخرة،ط2،مكتب التفسير للطبع والنشر، اربيل.
صابان:سهیل.2000، المعجم الموسوعی للمسطلحات العثمانية التاريخية،مكتبة الملك فهد الوطنية،جده.
العامه:مديرية الاستخبارات العسكرية.د.ت، العشائر الكردية في العراق،سري، بغداد.
العباسي: مهدي صالح سعيد.2005،كركوك في أواخر العهد العثمانى 1876-1914 دراسة في أوضاعها الإدارية والاقتصادية والثقافية، رسالة الماجستير، قسم تاريخ،كلية الاداب، جامعة الموصل.
العزاوی:المحامی عباس،1955،تاریخ العراق بین احتلالین-1831-1872،ج7،وزاره المعارف،بغداد.
موصل ولايتى، سالنامه رسمیسدر 1310ك، مطبعه سنده، موصل.
موصل ولايتى، سالنامه رسمیسدر 1312ك، مطبعه سنده، موصل.
موصل ولايتى، سالنامه رسمیسدر 1325ك، مطبعه سنده، موصل.
یه‌كه‌م: به‌ڵگه‌نامه بڵاونه‌كراوه‌كانی ئه‌رشیفی عوسمانی:
(B.O.A,1275,ML.MSF.d.14872_00002)
(B.O.A,1275, ML.MSF.d.14872_00001)
(B.O.A,1275,ML.MSF.d.14882_00001
(B.O.A,1275,ML.MSF.d.14986_0002)
(B.O.A,1275,ML.MSFD.14876_00001)
(B.O.A,1276, ML.MSF.d.14697_00001)
(B.O.A,1276,ML.MSF.d_15472_00079)
(BOA,1276K,ML_MSF_d_15472_00075)
(B.O.A,1276,ML.MSF.d_15472_00081)
(B.O.A,1276K ،ML.MSF.d_15472_00081(
(B.O.A,1311,DH.SFR.00175_00078_001)
(B.O.A,1313,DH.MKT.00391_00022_001)
(B.O.A,1321,BEO.002079_155895_002)
(B.O,A,1321,BEO.002049_153675_002)
(B.O.A,1322,BEO.002949_221108_003_003)
(B.O.A,1322,BEO.002949_221108_001)
( B.O.A,1330,DH.I.UM.EK.00006_00079_001)
(B.O,A,1331,DH.MB.HPS_M.00012_00033_002_009)
Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Osmanlı döneminde Irak, Palto basımevi, İstanbul.